صلاحیت «تشخیص اصالت خط، امضا و اثر انگشت» در حوزه فعالیت کارشناس رسمی دادگستری عنوانی است که به کارشناسان دارای پروانه، این امکان را میدهد تا در فرآیندهای قضایی و اجرایی، بهمنظور احراز صحت یا جعل نوشتجات دستنویس یا تایپی (فارسی یا لاتین)، امضاها، آثار انگشت و تطبیق مهرها و امهار اسناد رسمی و عادی، اظهار نظر و گزارش مکتوب ارائه نمایند. این صلاحیت دقیق، حوزهای بسیار حساس و مستلزم بهکارگیری روشهای تخصصی فیزیکی، شیمیایی، مقایسهای و شواهد مستند است.
در اجرای این صلاحیت، کارشناس رسمی دادگستری مسئول است تشخیص دهد آیا خطوط دست-نویس یا تایپی مندرج در سند متعلق به نویسنده ادعا شده است یا خیر؛ آیا امضایی که تحت آن سند امضا شده متعلق به امضاءکننده است یا جعلی؛ آیا اثرانگشت یا امهاری که در سند درج شده، با اثر انگشت یا مهر معتبر تطبیق دارد یا خیر؛ و همچنین آیا تحریر یا تنظیم سند و امضای آن به ترتیب زمانی مندرج تحقق یافته است یا پس از آن دستکاری صورت گرفته است.
وظایف این کارشناس رسمی دادگستری شامل موارد زیر است:
بررسی و تطبیق خطوط دستنویس و تایپی با نمونههای معتبر؛ تحلیل شیوه نگارش، قلم، شیب، فاصله میان کلمات، نحوه قرارگیری امضاء نسبت به متن و حاشیه اسناد.
تطبیق امضاءها از حیث حجم، زاویه، محل اتصال حروف، علائم خاص، وضعیت قرارگیری امضاء نسبت به خط افقی یا عمودی متن سند.
تطبیق اثرانگشت یا امهار باقیمانده در اسناد رسمی یا عادی با آثار مستند، بهمنظور تشخیص تعلق، تطبیق یا جعلی بودن آنها.
تعیین قدمت زمانی تحریر و تنظیم سند یا افزودگیهای پسینی؛ یعنی تشخیص اینکه آیا تاریخ مندرج سازگار با زمان واقعی هستند یا اینکه تحریر یا امضا بعداً افزوده شده است.
تشخیص تقدم یا تأخر زمانی اجزای مختلف سند نسبت به هم؛ برای مثال آیا امضا بعد از متن آمده یا بخشهایی از متن بعدها دستکاری شدهاند.
بهکارگیری ابزارها و روشهای مقایسهای، فیزیکی و شیمیایی؛ نظیر بررسی نوع جوهر، نوع کاغذ، دستگاههای نور ماورا بنفش، میکروسکوپ، تحلیل شیمیایی و نور لیزری – برای اثبات اصالت یا جعلی بودن سند.
دامنه کاربرد این صلاحیت محدود به مراجع قضایی نیست؛ بلکه در رویههای اداری، بانکی، بیمهای، قراردادهای حقوقی، دفاتر اسناد رسمی و تمامی مواردی که اعتبار اسناد و امضاها محل اختلاف است، کاربرد دارد. بهعنوان نمونه، در دعاوی مربوط به قولنامهها، چک یا سفته، وصیتنامه، اسناد مالکیت، اختلافات بانکی یا ادعاهای جعل امضا، مرجع قضایی به نظریه کارشناس رسمی دادگستری در این رشته ارجاع میدهد.
ابزار و روشهایی که توسط کارشناس رسمی دادگستری در این حوزه بهکار گرفته میشوند شامل:
نمونهگیری و مقایسه با نمونههای معتبر دستنویس، امضاء یا اثر انگشت؛
تحلیل ماهیت و ساختار خطوط دستی یا تایپی، شناسایی شیوه نگارش، قلم، فاصله گذاری و فشردگی کلمات؛
ارزیابی مواد فیزیکی سند از جمله نوع کاغذ، جوهر، قدمت آنها؛
آزمایشهای نوری (مانند نور ماورا بنفش)، لیزری، میکروسکوپی و شیمیایی برای شناسایی اضافهنویسیها، تغییرات پسینی و تاریخ تحریر واقعی؛
گزارش تخصصی مکتوب با ارائه شواهد، تصویرسازی مقایسهای و نظر کارشناسانه که برای استفاده در جرایم جعل یا دعاوی حقوقی تنظیم میشود.
ارزش این صلاحیت در نظام قضایی ایران بسیار بالا است؛ چرا که با تکیه بر نظر کارشناس رسمی دادگستری در این رشته، قاضی یا مرجع رسیدگی میتواند بهصورت مستند در خصوص اصالت اسناد تصمیم بگیرد و از جعلیسازی، تحریف یا تضییع حقوق جلوگیری نماید. ترکیب تخصص فنی، مقایسه دقیق، روشهای آزمایشگاهی و سابقه قضایی، موجب میشود این رشته از کارشناسیهای عمومی متمایز گردد.