صلاحیت «برآورد میزان خسارت وارده به اموال و اشیاء فرهنگی در حوزه باستانشناسی و حفاظت آثار باستانی» از جمله وظایف اختصاصی و تخصصی به شمار میرود که توسط دارندگان پروانه معتبر کارشناسی رسمی دادگستری در رشته «باستانشناسی و حفاظت آثار باستانی» انجام میشود. این صلاحیت، با تمرکز بر اموال منقول یا غیرمنقول دارای ارزش فرهنگی، تاریخی یا میراثی، در بستر نظام قضائی، اداری یا بیمهای کشور کاربرد دارد. کارشناسی رسمی دادگستری در این حوزه به تشریح، ارزیابی و تعیین میزان خسارت وارده به اشیاء، بناها یا محوطههای باستانی میپردازد و نقش مهمی در فرایند احقاق حقوق، مستندسازی خسارات و تعیین مسئولیت ایفا میکند.
وظایف اصلی کارشناس رسمی دادگستری دارای این صلاحیت عبارتند از: الف. بازدید میدانی از محل وقوع خسارت به اموال یا آثار فرهنگی، شامل اشیاء منقول، سنگنوشتهها، عتیقهآثار، بناها، محوطههای باستانی و آثار ثبتی؛ ب. بررسی میزان، نوع و گستره خسارت وارد شده، از جمله تخریب جزئی یا کلی، تغییر وضعیت، تعرض به اصالت، سرقت یا آسیب ناشی از عوامل طبیعی یا انسانی؛ ج. تعیین معادل ارزی یا ارزش فرهنگی ـ تاریخی آن اثر، با لحاظ کردن شاخصهای تخصصی مربوط به قدمت، اصالت، منحصر به فرد بودن، کاربرد فرهنگی یا هنری و درجه آسیبدیدگی؛ و د. تنظیم گزارش رسمی کارشناسی با ذکر مستندات فنی، وضعیت موجود پس از خسارت، مقایسه با وضعیت پیش از خسارت و ارائه نتیجه نظرات فنی درباره میزان قابلمطالبه خسارت در دعاوی قضائی، اداری، بیمهای یا قراردادی.
دامنه کاربرد این صلاحیت در محافل متعدد دیده میشود. در پروندههای حقوقی یا کیفری که به تخریب یا تعرض به آثار باستانی یا اموال فرهنگی مربوط است، کارشناس رسمی دادگستری گزارش خود را به دادگاه یا مرجع انتظامی ارائه میکند و میزان خسارت تعیینشده مبنای مطالبه یا جبران قرار میگیرد. همچنین در قراردادهای مرمت، بازسازی، حفاظت یا انتقال آثار تاریخی، ارزیابی خسارت توسط کارشناس رسمی دادگستری میتواند مبنای تعیین تاخیر، تقصیر، ناسازگاری عملکرد پیمانکار یا مراجع پیمانکار باشد. در زمینه بیمه نیز، شرکتهای بیمه یا مؤسسات ذیربط، برای تعیین خسارت وارده به اموال فرهنگی تحت پوشش و محاسبه مبلغ مطالبهشده، به گزارش کارشناس رسمی دادگستری تکیه میکنند. افزون بر آن، در ارزیابی آسیبهای ناشی از عوامل طبیعی (زلزله، سیل، فرسایش) یا انسانی (حفاری غیرمجاز، سرقت، تخریب) به آثار باستانی، گزارش کارشناس رسمی دادگستری نقش تحلیلگرنده و معتبر دارد.
در روند کارشناسی، ابزارها و روشهای ویژهای بهکار گرفته میشود: بازدید صحنه خسارت، مستندسازی تصویری و نقشهبرداری وضعیت موجود، اندازهگیری و مستندسازی تغییرات هندسی یا ساختاری، مقایسه با آرشیوهای مستندات قبلی، استفاده از ضوابط ملی حفاظت میراث فرهنگی، ارزیابی اقتصادی با رویکرد تعیین ارزش باستانی و ارزش ریالی، محاسبه هزینههای مرمت یا بازسازی، تعیین کاهش ارزش (درصورت آسیب جزئی) یا تعیین کل ارزش درصورت تخریب کامل. در گزارش نهایی، کارشناس رسمی دادگستری ضمن ارائه توضیح فنی، به استنباط حقوقی در قالب میزان خسارت قابل مطالبه برای مرجع ارجاعکننده (دادگاه، بیمه، سازمان دولتی) میپردازد.
ارزش این صلاحیت در نظام حقوقی و میراث فرهنگی ایران بسیار بارز است: اولاً با تعیین دقیق میزان خسارت، امکان احقاق حقوق مالکیت یا حقوق عمومی آثاری که بهعنوان بخشی از میراث فرهنگی محسوب میشوند، فراهم میآید؛ ثانیاً گزارشهای کارشناسی رسمی دادگستری در دعاوی مرتبط با اموال فرهنگی، مستندی معتبر است که به قضاوت منصفانه و اجرای حکم کمک میکند؛ ثالثاً با دخیل کردن دیدگاه فنی و تخصصی در تعیین خسارت، از تقلیل یا تحریف ارزش آثار ملی جلوگیری میشود. بدین ترتیب، صلاحیت «برآورد میزان خسارت وارده به اموال و اشیاء فرهنگی در حوزه باستانشناسی و حفاظت آثار باستانی» برای کارشناسان رسمی دادگستری نقشی کلیدی در صیانت از میراث فرهنگی، شفافیت در فرآیندهای حقوقی و تأمین عدالت مالی و فرهنگی ایفا مینماید.