ارزیابی و برآورد چاه ها، قنوات و سایر منابع آب زیرزمینی و تعیین قدمت آن ها:
کارشناسی رسمی دادگستری در رشته کشاورزی و منابع طبیعی، از مهمترین ارکان پشتیبانی فنی و حقوقی در نظام قضایی و اداری ایران محسوب میشود. در چارچوب این صلاحیت، کارشناسان رسمی مجازند در موضوعات تأثیرگذار مرتبط با چاهها، قنوات و سایر منابع آب زیرزمینی مشارکت کنند؛ موضوعاتی که نقش کلیدی در حل دعاوی ملکی، محیطزیستی و قراردادی دارند.
۱. حوزه عملکرد و کاربرد قانونی
این صلاحیت شامل چند حوزه اصلی میشود:
ارزیابی فنی و کمی منابع آب زیرزمینی: بررسی و برآورد دبی چاهها، عمق و توان استخراج آب، وضع قناتها و ظرفیت هیدرولیکی آنها برای مصرف در کشاورزی و صنعت.
تعیین قدمت و تاریخگذاری ساخت و بهرهبرداری: تحلیل قدمت ساخت چاهها یا قنوات، با روشهایی مانند بررسی مصالح ساختمانی، نقشههای قدیمی، شواهد فنی و مستندات ثبتی، جهت روشنسازی وضعیت حقوقی و مالکیتی در دعاوی.
تبیین وضعیت کاربری و تطبیق آن با اسناد: مقایسه میدانی و فنی واقعیت قنات یا چاه با اسناد رسمی، از جمله مشخص کردن منشاء آب، مسیر آبراه و انطباق با مرزهای ثبت شده.
این نقش، بهویژه در دعاوی کیفری یا حقوقی مانند اختلافات مالکیت زمین، تعیین ضرر ناشی از برداشت بیرویه، پروژههای صنعتی وابسته به آب، یا قراردادهای دولتی مرتبط با تأمین منابع آب، بسیار حیاتی است .
۲. ابزارها، روشها و فنون مورد استفاده
کارشناسان رسمی دارای صلاحیت، با بهرهگیری از ابزارهای تخصصی و روشهای فنی اقدام به ارزیابی میکنند:
استفاده از دستگاههای دبیسنج و عمقسنج برای تعیین میزان جریان و عمق واقعی منابع آب.
کاربرد تفسیر عکسهای هوایی یا ماهوارهای جهت بازسازی مسیر قنوات یا تغییرات کاربری زمین .
تحلیل ساختاری مصالح قنات شامل جنس دیواره، نوع سرریز و حریم حفاظتی برای تشخیص قدمت و یادآوری اطلاعات تاریخی محل.
تدوین گزارش مستند رسمی شامل دادههای عددی، نقشه، عکس و مستندات فنی جهت ارائه به مراجع ذیصلاح در قوه قضاییه، سازمانهای دولتی یا بانکها و بیمهها.
۳. نمونههای کاربردی و موارد عملی
در عمل، این صلاحیت در موقعیتهای زیر به کار گرفته میشود:
پروندههای قضایی ملکی که نیازمند تعیین حق مالکانه بر چاه یا قنات، یا اختلاف بر سر برداشت آب هستند.
قراردادهای دولتی یا خصوصی برای بهرهبرداری از منابع آب، مانند تأمین آب کشاورزی یا صنعتی، که نیاز به برآورد ظرفیت و تحلیل حقوقی دارد.
مطالعات محیطزیستی و ارزیابی خسارت، مانند بررسی اثرات برداشت آب بر سفرههای زیرزمینی یا احتمال خشک شدن قنوات و زمینهای مجاور.
ارزیابی برای بانک، بیمه یا نهادهای حاکمیتی در مورد ارزش تأسیسات آبی، تعیین قدمت و شرایط حقوقی و فنی.
۴. جایگاه حقوقی و تاثیر در تصمیمگیری نهادی
گزارش کارشناسی رسمی دادگستری، این صلاحیت را دارای ارزش اثباتی ویژه در مراجع قضایی و اداری کرده است. قاضیان، هیئتهای داوری و مدیران قراردادها میتوانند بدون دستیابی به دادههای فنی، با اتکا به نتایج مستند، تصمیمگیری نمایند و از اثرگذاری گزارش جلوگیری از تکرار دعاوی یا خسارات ناشی از برداشت نابجا جلوگیری بسزایی میشود .
جمعبندی
صلاحیت کارشناسی رسمی دادگستری در حوزه ارزیابی و برآورد چاهها، قنوات و منابع آب زیرزمینی، نقشی استراتژیک و عملیاتی در تضمین عدالت و فنیسازی تصمیمات قضایی و حقوقی. این نقش مدون بر پایه ابزارهای دقیق، روشهای علمی و ارزش قانونی گزارش کارشناسی استوار است و بهعنوان یک پل ارتباطی میان واقعیت میدانی و ضوابط حقوقی، پشتیبان ساختار عدالت و مدیریت منابع طبیعی کشور نیز بهشمار میرود.